Basınç Çeşitleri Ve Özellikleri
Atmosfer çeşitli gazların karışımıdır. Yer çekiminin etkisinde olduğu için her cisim gibi gazlarında bir ağırlığı vardır. Bu ağırlık Yer ve cisimler üzerinde Ağırlık olarak etkisini gösterir. Buna atmosfer basıncı yada hava basıncı denir. Bu basıncın değerı çok büyüktür. Atmosferin yeryüzünde yaptığı basınç her yerde aynı değildir.
Atmosfer Basıncını Etkileyen Faktörler Şunlardır :
1. Sıcaklık : Hava ısındıkça genleşir ve hafifler. Soğudukça sıkışır ve ağırlaşır. Bu nedenle havanın soğuk olduğu yerlerde basınç yüksek, sıcak olduğu yerlerde düşüktür. Yani sıcaklıkla basınç arasında ters orantı vardır. Bu yüzden ekvatorda alçak basınç alanı, kutuplarda ise yüksek basınç alanı bulunur.
2. Mevsim : Mevsime göre sıcaklık değiştiği için atmosfer basıncı da değişir. Örneğin; Türkiye’de yaz mevsiminde daha çok alçak basınç alanları, kış mevsiminde ise yüksek basınçalanları oluşur.
3. Yükseklik : Yükselti ile basınç arasında ters orantı vardır. Yükseklere çıkıldıkça atmosferin basıncı düşer. Bunun nedeni yükseldikçe atmosferin kalınlığı ile birlikte ağırlığının ve gazlarının yoğunluğunun azalmasıdır.
4. Yerçekimi : Yerçekimi ile basınç arasında doğru orantı vardır. Yerçekimi arttıkça basınç da artış gösterir. Cisimlerin ağırlığı yerçekimine bağlıdır. Yerçekimi dünyanın şeklinde dolayı ekvatorda az, kutuplarda fazladır. Buna bağlı olarak hava basıncı ekvatorda, kutuplara göre daha azdır.
5. Dinamik Etkenler : Hava kütlelerinin alçalarak yığılması veya yükselerek seyrelmesi sonucunda ortaya çıkar. Örneğin troposferin üst kısımlarında ekvatordan kutuplara doğru esen ters alize rüzgarları dünyanın günlük hareketinin etkisiyle 30° enlemleri civarında alçalarak yüksek basınç alanlarını oluştururlar. Batı ve kutup rüzgarları ise 60° enlemleri civarında karşılaşıp yükselirler ve burada alçak basınç alanalrını oluştururlar. Bu şekilde hava hareketlerine bağlı olarak oluşan basınç merkezlerine dinamik basınç merkezleri denir.
6. Rüzgarlar
Rüzgarlar havanın yoğunluğunu ve sıcaklığını etkileyerek atmosfer basıncını değiştirir.
Termik Basınç :Yeryüzünün ısınıp soğumasıyla oluşan basınç kuşaklarıdır. Ekvator üzerinde hava sıcak olduğu için ısınan hava yükselerek alçak basınç alanlarını oluşturur. Kutuplar ise sürekli soğuk olduğu için yüksek basınç alanlarını oluşturur. Ekvatoral bölgedeki termik alçak basınç alanlarında hava sürekli yükselerek düzenli yağış bırakırken kutuplardaki termik yüksek basınç hava yıl boyu alçaldığı için yağış getirmez. Ekvator ve kutuplar haricinde ısınıp soğumaya bağlı olarak kara ve denizler üzerinde de termik basınç alanları oluşur.
Dinamik Basınç : Dünya’nın günlük (eksen) hareketine bağlı olarak oluşan basınç kuşaklarıdır. Ekvatoral bölgede ısınarak yükselen hava kutuplara doğru hareket eder. Bu hereket Dünya’nin dönmesine bağlı olarak dönenceler çevresinde (30° enlemleri) yığılıp birikir ve buralarda dinamik yüksek basınç alanları oluşturur. Bu yığılma hareketi bu bölgelerin çölleşmesine neden olur. Kutup daireleri (66° 33ı) çevresinde ise kutuplardan gelen soğuk hava ile tropikal kökenli sıcak hava kütleleri karşılaşarak yükselir dinamik alçak basınç alanlarını oluşturur.
UYARI: Dinamik basınç, atmosferde oluştuğu için sıcaklığı doğrudan etkilemez. Bu durumun sebebi, yeryüzünün yerden yansıyan ışınlarla ısınmasıdır.
UYARI: Yükselici hava kütlelerinin görüldüğü alçak basınç kuşakları (0° ve 60°) düzenli ve bol yağış alırken yüksek basınç alanları (30° – 90°) ise kurak ve nemsizdir.
Yeryüzündeki Basınç Dağılışları
Basınç merkezleri ve oluşan rüzgârların sapmaya uğramasının temel nedeni Dünya’nın günlük hareketidir. Basınç merkezleri ve yarım küresi tespit edilirken sapmanın yönüne bakılması gerekir. Rüzgârlar kuzey yarımkürede sağa güney yarım kürede ise sola doğru sapar.
İzobar (Eşbasınç) Haritaları
İzobar eş basınç demektir. Basınç değerleri aynı olan noktaların birleştirilmesiyle elde edilen bu haritaların oluşmasında yarımküredeki mevsim farklılığı kara ve denizlerin yarımkürelerdeki dağılışı ve Dünya’nın hareketleri etkili olur.
– Kuzey yarımkürede karalarda aşırı soğumaya bağlı olarak termik yüksek basınç alanları oluşmuştur.
– Güney yarımküredeki alçak basınç yaz mevsiminin etkisiyle genişler.
– Ekvatoral bölgedeki termik alçak basınç güneye doğru kaymıştır.
– Kuzey yarımkürede karalar güney yarımkürede ise okyanuslar yüksek basınç alanıdır.
Temmuz ayı izobar haritası incelendiğinde ;
– Kuzey yarımküredeki karaların ısınmasına bağlı olarak termik alçak basınç alanları oluşmuştur.
– Güney yarımküredeki kış mevsimi nedeniye oluşan yüksek basınç merkezleri kesintisiz uzanmıştır.
– Güney yarımkürede kış kuzey yarımkürede ise yaz mevsimi yaşanması nedeniyle Ekvator çevresindeki alçak basınç alanı güneyde daralmış kuzeyde ise genişlemiştir.
Yıllık izobar haritası incelendiğinde;
– Ekvatorun iki yakasında dönencelere kadar olan bölümde ısınmaya bağlı olarak termik alçak basınç alanı oluşmuştur. Bu basınç alanı sıcaklığa bağlı olarak oluştuğu için termik kökenlidir.
– Yaklaşık 30° enlemleri civarında ise yüksek basınç alanı oluşmuştur. (Dinamik)
– 60° enlemleri civarında ise dar bir sahada alçak basınç alanları oluşmuştur. (Dinamik)
– Kutup bölgelerinde ise havanın sürekli soğuk olmasına bağlı olarak yüksek basınç alanları oluşmuştur.Bu basınç alanları termik kökenlidir.